هدایت الله گیلانشاهسپهبد هدایت‌الله گیلانشاه در سال ۱۲۸۶ش در تهران متولد شد. [۱]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۳، ص۱۳۲۴، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم.
گیلانشاه لقب پدر او بود که بعدها نام خانوادگی این خانواده هم شد. [۲]
روزنامه اعتماد، ص۱۶، شماره ۱۲۹۰، ۳۰/۹/۸۵.
وی پس از انجام تحصیلات ابتدایی و متوسطه وارد دانشکده افسری شد و به درجه افسری نائل گردید. برای آموزش فن خلبانی از طرف ارتش به اروپا اعزام شد و در مدرسه هوایی انگلستان و فرانسه، خلبانی آموخت. وی چندین بار دیگر هم برای تکمیل خلبانی به اروپا رفت. [۳]
علی بابایی، غلامرضا، تاریخ نیروی هوایی ایران، ص۴۲۲، آشتیان، تهران.
گیلانشاه یکی از عوامل مؤثر در کودتای ۲۸ مرداد بر علیه دولت دکتر مصدق بود.۱ - فرماندهی نیروی هوایی· در شهریور ۱۳۲۰ فرماندهی هنگ هوایی خوزستان را بر عهده داشت. [۴]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۳، ص۱۳۲۴، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم.
· فرمانده نیروی هوایی از ۱۶ شهریور ۱۳۲۶ تا ۱۰ فروردین ۱۳۲۷. [۵]
علی بابایی، غلامرضا، تاریخ نیروی هوایی ایران، ص۳۹۵، آشتیان، تهران.
· ریاست ستاد نیروی هوایی از ۱۶ بهمن ۱۳۳۰ تا ۱۲ اسفند ۱۳۳۱. · ریاست ستاد نیروی هوایی از ۲۹ اسفند ۱۳۳۲ تا ۲۲ بهمن ۱۳۳۶. [۶]
علی بابایی، غلامرضا، تاریخ نیروی هوایی ایران، ص۷۶-۷۷، آشتیان، تهران.
در سمت ریاست نیروی هوایی با شاه روابط نزدیکی یافت و از افسران نزدیک دربار گردید. [۷]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۳، ص۱۳۲۴، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم.
حتی پس از کودتا و تصفیه ارتش، عناصر وابسطه به دربار و آمریکا مثل زاهدی، گیلانشاه و... تحت حمایت شاه مصون ماندند و به درجات عالی‌تر رسیدند. [۸]
موتی، مصطفی، ایران در عصر پهلوی (ملی شدن صنعت نفت وزندگی پر ماجرای دکتر مصدق)، ص۲۴۴.
· ریاست دفتر نظامی دربار شاهنشاهی [۹]
علی بابایی، غلامرضا، تاریخ نیروی هوایی ایران، ص۴۲۲، آشتیان، تهران.
۲ - ریاست فدراسیون فوتبال ایراندر دهه‌های ۲۰ تا ۳۰ مرسوم بود که از قدرت عناصر سیاسی و نظامی در خدمت ورزش بهره می‌گرفتند. گیلانشاه هم که یک فوتبالیست بود و سابقه او با بزرگترین بازیکنان نسل اول فوتبال به سال‌ها قبل برمی‌گشت. وی با تیم طوفان در سال ۱۳۱۴ قهرمانی را در مسابقه فوتبال باشگاه‌های تهران تجربه کرد و از قهرمان‌های تاریخ فوتبال ایران شمرده می‌شد. [۱۰]
روزنامه اعتماد، ص۱۶، شماره ۱۲۹۰، ۳۰/۹/۸۵.
گیلانشاه در سال‌های ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۱ رئیس فدراسیون فوتبال بود و هواپیماهای ارتش که کاروان اعزامی‌ایران را به بازی‌های آسیایی ۱۹۵۱ برد، با عنایت او در اختیار سازمان تربیت بدنی قرار داده شده بود. [۱۱]
روزنامه اعتماد، ص۱۶، شماره ۱۲۹۰، ۳۰/۹/۸۵.
او از اولین عناصر ورزشی بود که به سیاست پیوست. [۱۲]
روزنامه اعتماد، ص۱۲، شماره ۱۶۰۴، ۱۱/۱۱/۸۶.
۳ - کودتای ۲۸ مردادگیلانشاه یکی از عوامل مؤثر در کودتا بر علیه دولت دکتر مصدق بود. او که در اول شهریور ۱۳۳۱ از طرف مصدق به همراه ۱۳۶ فرمانده دیگر بازنشسته شده بود، از این انفصال خدمت ناراحت گشت و بر علیه دکتر مصدق به فعالیت پرداخت. در نهم اسفند ۱۳۳۱ به همراه دیگر فرماندهان ناراضی به خانه مصدق حمله‌ور شدند و قصد قتل وی را داشتند. [۱۳]
سفری، محمد علی، قلم وسیاست، ص۷۵۸، نشر نامک، ۱۳۷۱.
هر چند در همان ایام دستور دستگیری وی به همراه دیگر از فرماندهان صادر شد. [۱۴]
سفری، محمد علی، قلم وسیاست، ص۷۵۸، نشر نامک، ۱۳۷۱.
در کتاب «پنج روز رستاخیز ملت ایران» از افسرانی نام می‌برد که برای براندازی دولت مصدق، هم قسم شده بودند که گیلانشاه از جمله این افسران بود. [۱۵]
راه چمنی، ابوالقاسم، عملیات آژاکس (بررسی اسناد سیا در مورد کودتای ۲۸ مرداد)، ص۱۹۹، مؤسسه ابرار، تهران، ۱۳۸۰.
[۱۶]
پنج روز رستاخیز ملت ایران، اتابیکی، منصور، ص۱۶۲-۱۶۳، تهران، ۱۳۳۷.
افسران سلطنت طلب از طریق «کمیته نجات وطن» که سرلشکر زاهدی رهبر آنان بود، افسرانی مثل سرلشکر گیلانشاه که دارای پست‌های حساس بودند جذب نموده و برای اجرای طرح کودتا، آنان را با خود هماهنگ کردند. [۱۷]
راه چمنی، ابوالقاسم، عملیات آژاکس (بررسی اسناد سیا در مورد کودتای ۲۸ مرداد)، ص۱۹۸، مؤسسه ابرار، تهران، ۱۳۸۰.
در جریان کودتا علیه دکتر مصدق، سرلشکر گیلانشاه، الحاق افسران هوایی را به صف سلطنت طلبان را اعلام داشت. [۱۸]
موتی، مصطفی، خاطراتی از شاهان پهلوی، ج۷، ص۲۲.
وی به علت اهداف خودپسندانه برای امریکا، زیان‌های زیادی متوجه افسران نیروی هوایی کرد. [۱۹]
مصور رحمانی، غلامرضا، خاطرات سیاسی ۲۵ سال در نیروی هوایی، ص۲۵۰، رواق، ۱۳۶۴.
او که همراه عده دیگری از افسران از قبیل تیمسار شاه بختی و... در خیابان پاستور و اطراف کاخ سلطنتی اجتماع کرده بودند، مردم را تشویق به شعار دادن به سود شاه و علیه دکتر مصدق می‌کرد. [۲۰]
غلامرضا، نجاتی، جنبش صنعت ملی شدن صنعت نفت ایران، ص۲۵۸، شرکت سهامی‌انتشار، ۱۳۶۵.
در دوران دربدری سرلشکر زاهدی جزء چند نفری بود که در تمام مخفیگاه‌ها همراه زاهدی بود. [۲۱]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۳، ص۱۳۲۴، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم.
۳.۱ - اهدافش در کودتاگیلانشاه در مورد اهدافش در کودتا می‌گوید: هدف ما این بود اگر فرمانده لشکر اصفهان و فرمانده تیپ کرمانشاه موافقت کنند، دولت قانونی خود را در یکی از شهرهای مزبور تشکیل دهیم. سپس همراه با اعلام استقلال و... جنوب ایران را از مرکز مجزا کنیم و از آنجا تکلیف دولت مصدق را معلوم کنیم و تهران را تصرف کنیم. [۲۲]
مجله خواندنیها (اسرار واقعه ۲۸ مرداد) سال سیزدهم ش ۹۹ سه شنبه ۱۰ شهریور ۱۳۳۲ ص۹.
کرمیت روزولت (جاسوس آمریکایی در طرح براندازی حکومت مصدق) چنین می‌گوید: در سر راه رسیدن به منزل زاهدی به گیلانشاه رسیدم گفتم یک تانک بردار و پانزده دقیقه دیگر، نزدیک ساختمانی که در غرب اینجاست منتظر من باش. [۲۳]
سفری، محمد علی، قلم وسیاست، ص۸۶۶، نشر نامک، ۱۳۷۱.
پس از استقرار رژیم کودتا، همه عوامل از جمله گیلانشاه که در سرکوب نهضت ملی دست داشتند، پاداش خیانت خود به مردم را، با ترفیع درجات نظامی و امنیتی گرفتند. [۲۴]
غلامرضا، نجاتی، جنبش صنعت ملی شدن صنعت نفت ایران، ص۴۴۹، شرکت سهامی‌انتشار، ۱۳۶۵.
۴ - ارتباط با مستشاران خارجیارتباطات سرلشکر گیلانشاه با دولت‌های غربی هر چند در سایه‌ای از ابهام قرار داشت؛ ولی در جریان کودتای ۲۸ مرداد کاملا روشن گردید. ارتشبد حسین فردوست در مورد او می‌نویسد: در دوران محمدرضا سوء استفاده‌های مالی توسط امرای ارتش فراوان بود. یک مورد سپهبد هدایت‌الله گیلانشاه فرمانده نیروی هوایی قبل از خاتمی بود. وی از طرفداران شدید سیاست انگلیس بود و دستورات آنها را مو به مو اجرا می‌کرد. با پیشنهاد او و تایید محمدرضا، انگلیسی‌ها تعدادی هواپیمای شکاری با قطعات یدکی مربوطه، با قیمت‌گران به ایران فروختند و نفع زیادی از این معامله بردند. زیرا هواپیماها کهنه و فرسوده بودند. گیلانشاه بعدها توسط خاتمی که یک افسر مدل امریکایی بود کنار گذاشته شد.» [۲۵]
روزنامه اعتماد، ص۱۶، شماره ۱۲۹۰، ۳۰/۹/۸۵.
در عین حال، گیلانشاه از عوامل مورد اعتماد امریکا هم بود. روابط وی با سیا به حدی نزدیک بود که در جلسه بررسی و تصویب طرح اجرایی آژاکس، جان فوستر دالس (وزیر خارجه آمریکا) به نقشی که او باید در عملیات کودتا به عهده می‌گرفت، اشاره کرده است. [۲۶]
غلامرضا، نجاتی، جنبش صنعت ملی شدن صنعت نفت ایران، ص۳۳۹، شرکت سهامی‌انتشار، ۱۳۶۵.
در جریان کودتای ۲۸ مرداد، روزولت به عنوان کارگردان عملیات کودتا با چند تن از افسران نظامی نظیر زاهدی، گیلانشاه و... رابطه مستقیم داشت. [۲۷]
غلامرضا، نجاتی، جنبش صنعت ملی شدن صنعت نفت ایران، ص۳۶۴، شرکت سهامی‌انتشار، ۱۳۶۵.
روزولت هم‌چنین در خاطراتش می‌نویسد: سرلشکر گیلانشاه از یاران ارزشمند ما است. [۲۸]
غلامرضا، نجاتی، جنبش صنعت ملی شدن صنعت نفت ایران، ص۴۴۷، شرکت سهامی‌انتشار، ۱۳۶۵.
طبق یک یادداشت گاهشمار سیا (سازمان جاسوسی آمریکا) از وقایع روز ۲۳ مرداد ۱۳۳۲، روزولت چهار ساعت را صرف یک جلسه فشرده برنامه‌ریزی با ماموران کلیدی خود از جمله تیمسار گیلانشاه، تیمسار زاهدی و... کرد. آنها همگی مخفیانه در زیر پتو یا داخل صندوق عقب اتومبیل به ساختمان سفارت رفته بودند و از آنجا خارج شدند. [۲۹]
کیزر، استیفن، همه مردان شاه (کودتای ۲۸ مرداد)، ص۲۶۳، ترجمه شهریار خواجیان، اختران، ۱۳۸۲.
در قضیه نصب زاهدی و فرمان عزل مصدق، سرلشکر گیلانشاه رابط بین شاه و گودین (رئیس سازمان سیا وقت) بود. بعد به مخفیگاه زاهدی هم رفت تا با وی ملاقات کند. [۳۰]
موتی، مصطفی، خاطراتی از شاهان پهلوی، ج۷، ص۱۹.
وی حتی در ایام کودتا در خانه امن سیا (سازمان جاسوسی آمریکا) مخفی شده بود و منتظر دستورات نماینده امریکایی بود. [۳۱]
کیزر، استیفن، همه مردان شاه (کودتای ۲۸ مرداد)، ص۲۷۴، ترجمه شهریار خواجیان، اختران، ۱۳۸۲.
۵ - درگذشتگیلانشاه با پول هنگفتی که از نیروی هوایی بدست آورده بود، در سال ۱۳۳۸ به طور ناگهانی از کارهای نظامی کناره‌گیری کرد و سرلشکر محمد خاتمی جانشین وی گردید. [۳۲]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۳، ص۱۳۲۴، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم.
ولی چون یک کهنه قمار‌باز بود، اکثر پول خود را در قمار باخت و مجبور شد خانه خود را در زعفرانیه به قیمت ۷۵۰ هزار تومان به ساواک بفروشد. این خانه صاحب ۵۰۰۰ متر زمین و یک ساختمان ۳ طبقه مجلل بود و اکثر مصالح آن از ایتالیا وارد شده بود. در واقع ساواک سر گیلانشاه را در این معامله کلاه گذاشت. خانه گیلانشاه بعدها خانه سازمانی حسین فردوست شد. هر چند فردوست اعتقاد داشت که هیچ گاه در این خانه معروف زندگی نکرده است. [۳۳]
روزنامه اعتماد، ص۱۶، شماره ۱۲۹۰، ۳۰/۹/۸۵.
در اواخر در میدان فردوسی تهران، رستورانی دایر کرد و در سال ۱۳۶۵ در تهران وفات کرد. [۳۴]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۳، ص۱۳۲۴، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم
۶ - پانویس
۷ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «هدایت الله گیلانشاه» تاریخ بازیابی ۹۵/۰۳/۲۶. رده‌های این صفحه : تاریخ ایران | تراجم | حکومت پهلوی | رجال سیاسی عصر پهلوی | کودتای 28 مرداد | مقالات پژوهه | نظامیان عصر پهلوی | نهضت مشروطه
|